Vào thập niên 1960-1970, một anh công nhân tốt nghiệp cấp 3 ở Trung Quốc cũng có thể làm đốc công. Những người tốt nghiệp cử nhân bác sĩ, giáo viên đều được coi trọng. Thậm chí những du học sinh nước ngoài vẫn còn được các doanh nghiệp chào đón cho đến tận thập niên 2000.
Thế nhưng giờ đây mọi thứ đã thay đổi, "sản lượng" cử nhân quá nhiều đang khiến thị trường thừa lao động có bằng cấp. Hậu quả là vô số sinh viên tốt nghiệp ra trường thất nghiệp phải đi lái xe, giao hàng.
Các gia đình ngày nay bị ám ảnh với quan điểm "sống trong đời phải có một tấm bằng" đã đổ tiền cho con học đại học hay thậm chí du học. Tuy nhiên hầu hết các doanh nghiệp hiện đã không còn chào đón lao động có bằng cấp nữa mà coi trọng thực lực nhiều hơn.
Thậm chí với sự trỗi dậy của trí thông minh nhân tạo (AI), tấm bằng ngày càng mất giá hơn khi lao động thất học có thể làm những việc của cử nhân chỉ với một con chatbot.
Tác giả Robert Kiyosaki
Như một hệ quả tất yếu, những cử nhân hay thậm chí giám đốc có bằng cấp ngày nay thậm chí đi làm thuê nhiều năm cũng chưa mua nổi một căn nhà đắt đỏ trên thành phố, trong khi những người bán hàng rong, kinh doanh đồ ăn tự phát lại tích cóp mua được cả một gia tài.
Đúng như những gì tác giả Robert Kiyosaki đã từng nói: "Thực chất, hệ thống giáo dục dạy con người để ‘nghèo’ bởi nó được thiết kế để dạy chúng ta trở thành một người làm công ăn lương chứ không bao giờ dạy chúng ta về tiền bạc. Có một sự thật mà tôi phải nói là nếu muốn nghèo, bạn hãy đi học còn nếu muốn giàu có và hạnh phúc thì đừng làm như vậy."
"Khi tôi trả tiền cho bạn và bạn nhìn nhận mình là một người làm thuê, bạn đã sập ‘bẫy’ của cái nghèo. Khoảnh khắc bạn nhận lương, bộ não của bạn coi như đã chết", ông Kiyosaki chia sẻ thêm.
Sa thải, sa thải và sa thải
Tờ Fortune cho hay khi Starbucks thông báo sa thải hơn 1.000 nhân viên văn phòng, giới lao động tri thức bắt đầu lo lắng khi ngày càng nhiều doanh nghiệp sa thải nhân viên cổ cồn trắng trong vài năm qua.
"Một cuộc khủng hoảng của giới lao động trí thức đang đến", chuyên gia kinh tế trưởng Carl Tannenbaum của Northern Trust dự báo.
Quy mô mất việc lớn đến mức người dẫn chương trình Giải thưởng Lựa chọn của Nhà phát triển trò chơi, chương trình trao giải thường niên của ngành, đã phàn nàn về "lượng sa thải kỷ lục" trong bài độc thoại mở đầu của cô vào năm 2024.
Cùng năm, vô số công đoàn tại Mỹ được dựng lên khi người lao động sợ hãi làn sóng sa thải của doanh nghiệp.
"Đây là lần đầu tiên Bethesda trải qua tình trạng sa thải sau một thời gian rất, rất dài. Điều đó khiến nhiều người sợ hãi", nhà sản xuất có bằng thạc sĩ Taylor Welling tại hãng phim Bethesda Game Studios thuộc sở hữu của Microsoft cho biết khi những người lao động tại đây thành lập công đoàn vì lo ngại về các đợt sa thải tại công ty vào năm 2023 và 2024.
Tỷ lệ thất nghiệp trong ngành tài chính và các ngành liên quan đã tăng khoảng một phần tư từ năm 2022 đến năm 2024 do lãi suất tăng làm chậm nhu cầu thế chấp và các công ty tìm cách tinh gọn hơn.
Trong báo cáo thu nhập vào mùa hè năm ngoái, giám đốc điều hành của Wells Fargo đã lưu ý rằng "sáng kiến hiệu quả" của công ty đã cắt giảm lực lượng lao động trong 16 quý liên tiếp, bao gồm việc cắt giảm gần 50% số lượng nhân viên trong bộ phận cho vay mua nhà kể từ năm 2023.
Dữ liệu mới nhất từ Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (FED) chi nhánh New York cho thấy tỷ lệ thất nghiệp của sinh viên tốt nghiệp đại học đã tăng 30% kể từ khi chạm đáy vào tháng 9/2022, cao hơn nhiều so với khoảng 18% của người lao động nói chung.
Thậm chí một phân tích của Julia Pollak, nhà kinh tế trưởng của ZipRecruiter, cho thấy tỷ lệ thất nghiệp tăng cao nhất ở những người có bằng cử nhân hoặc một số bằng cao đẳng.
Tương tự theo ADP Research, đơn vị nghiên cứu thị trường lao động, tỷ lệ tuyển dụng đã chậm lại nhiều hơn đối với những công việc yêu cầu bằng đại học so với các công việc khác.
Tờ Fortune cho hay sự xuất hiện của AI đang làm giảm nhu cầu lao động có bằng cấp khi công nghệ tăng cường tự động hóa các công việc văn phòng.
Một kỹ sư phần mềm giấu tên tại một công ty công nghệ lớn nói với Fortune rằng nhóm của anh chỉ còn khoảng một nửa quy mô so với năm ngoái và anh cùng các đồng nghiệp được kỳ vọng sẽ làm khối lượng công việc tương đương bằng cách dựa vào trợ lý AI.
Nhìn chung, tờ Fortune cho thấy tỷ lệ thất nghiệp trong ngành công nghệ và các ngành liên quan đã tăng hơn 50% từ năm 2022 đến năm 2024.
Hàng loạt những thông tin trên khiến ngày càng nhiều cử nhân đắn đo về tương lai, khi tấm bằng không còn đại diện cho một sự nghiệp ổn định như trước nữa.
Không nuôi nổi chính mình
Một cuộc khảo sát năm 2019 của hãng giao đồ nhanh Meituan cho thấy 1% nhân viên giao hàng của công ty có trình độ cử nhân trở lên. Tuy nhiên tỷ lệ này đã bị cư dân mạng phóng đại khi áp dụng lên 7 triệu người giao hàng trên toàn Trung Quốc, tạo nên con số 70.000 người giao hàng có trình độ cử nhân trở lên.
Với mức lương bèo bọt, nhiều cử nhân ngậm ngùi hối tiếc những năm tháng đèn sách để rồi giờ đây làm những công việc thu nhập thấp, còn chẳng nuôi nổi bản thân.
Tờ New York Times (NYT) cho biết tỷ lệ thất nghiệp trong giới trẻ từ 16-24 tuổi tại Trung Quốc năm 2024 đã lên mức cao kỷ lục 20,4%, tức cứ 5 người trẻ thì 1 người thất nghiệp. Điều đáng nói là rất nhiều người thất nghiệp có bằng đại học và không xin nổi việc làm, phải sống lay lắt bằng công việc bán thời gian.
Năm 2023, Trung Quốc có thêm khoảng 11,58 triệu sinh viên tốt nghiệp đại học và cao đẳng, mức kỷ lục chưa từng thấy.
Trong năm 2022, chỉ khoảng 733,5 triệu công việc ở Trung Quốc được tuyển dụng thành công, giảm tới hơn 41 triệu người so với năm 2019.
Theo dữ liệu từ Ngân hàng Thế giới (WB), sự suy giảm việc làm này gần tương đương với toàn bộ lực lượng lao động tại Đức, khoảng 44 triệu người.
Tệ hơn, tờ Nikkei Asian Review cho biết việc nhiều cử nhân thất nghiệp phải đi làm lái taxi đã khiến ngành này quá tái, khiến chính phủ phải hạn chế số lượng cấp phép.
Ví dụ như thành phố Changsha của tỉnh Hunan đã phải ngừng ban hành giấy phép lái xe cho các tài xế ứng dụng chia sẻ kể từ tháng 5/2023 khi lượng xe taxi ở đây vượt quá lượng cầu.
Tương tự, thành phố Sanya của đảo Hải Nam cũng đã ngừng cấp phép lái xe taxi từ ngày 5/5/2023. Thậm chí các cơ quan chức năng còn tiến hành kiểm tra những công ty kinh doanh mảng chia sẻ dịch vụ thuê xe trước tình hình dư thừa quá nhiều nguồn cung.
"Nhu cầu vận tải tại đây đã vượt quá mức bão hòa", chính quyền thành phố Sanya cho biết.
Tấm bằng vô dụng?
"Bạn được cả xã hội và gia đình dạy rằng hãy đi học, kiếm tấm bằng và cuộc đời sẽ ổn. Thế nhưng thực tế thì tấm bằng đại học chả giúp ích gì nhiều", sinh viên Alexander Wolfe đã 29 tuổi, tốt nghiệp đại học Northern Kentucky University năm 2018 than thở.
Lời than thở của anh Wolfe được đưa ra trong bối cảnh Tờ Wall Street Journal (WSJ) cho biết một cuộc nghiên cứu với 10 triệu lao động trong suốt 1 thập kỷ qua cho thấy một nửa số sinh viên tốt nghiệp đại học đang làm những công việc không cần bằng cấp.
Cụ thể, khoảng 52% số sinh viên mới ra trường trong 10 năm qua không dùng các kỹ năng học được trên trường đại học khi đi làm. Thay vào đó, chính những gì học được từ công việc đầu tiên mới là hành trang cho sự nghiệp sau này của các bạn trẻ.
Báo cáo nghiên cứu của Viện phân tích lao động Burning Glass Institute (BGI) và tổ chức phi lợi nhuận Strada Education Foundation cho thấy phần lớn những sinh viên làm việc không cần đến bằng cấp thường vẫn luẩn quẩn tìm việc suốt 10 năm sau đó, tính trong giai đoạn 2012-2021.
Theo BGI, việc lựa chọn chuyên ngành học đại học là rất quan trọng, tiếp đến là nơi thực tập bởi đây sẽ là địa điểm cung cấp hành trang nền tảng cho con đường sự nghiệp sau này của các bạn trẻ. Tuy nhiên ngay cả như vậy thì chẳng có gì sẽ đảm bảo tương lai sự nghiệp cho một sinh viên có bằng đại học.
Mặc dù số liệu của Cục điều tra dân số Mỹ năm 2022 cho thấy những sinh viên tốt nghiệp đại học ở tuổi ngoài 20 có thu nhập cao hơn 90% so với những người chỉ có bằng cao đẳng. Tuy nhiên theo Chủ tịch Matt Sigelman của BGI, tấm bằng đại học chỉ có giá trị với một số ít người mà không phải là tất cả.
Quay trở lại với trường hợp của anh Wolfe, một sinh viên tốt nghiệp bằng sư phạm và tâm lý học, đã trải qua hàng loạt vị trí trong các ngành bán lẻ, dịch vụ thực phẩm... Bản thân chàng sinh viên mới ra trường này vô cùng hối hận khi không được làm đúng chuyên ngành nhưng vấn đề là không thể xin được việc.
Tốn tiền học đại học để rồi chưa chắc đã theo đúng ngành là thế, nhiều sinh viên mới ra trường hiện nay còn phải đối mặt với nỗi lo từ trí thông minh nhân tạo (AI). Công nghệ mới này hiện đã thay thế được một số nhiệm vụ đơn giản vốn trước đây dùng để tuyển dụng sinh viên mới ra trường.
Hậu quả là cơ hội cho các bạn trẻ ngày một hẹp hơn.
*Nguồn: Fortune, BI, NYT
CÙNG CHUYÊN MỤC
